Fosfor – właściwości, skutki nadmiaru i niedoboru

Fosfor jest podstawowym, niezbędnym składnikiem codziennej diety, którego prawidłowa podaż jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Fosfor, składnik mineralny, występuje naturalnie w wielu produktach spożywczych i jest dostępny jako suplement diety. U ludzi fosfor stanowi od 1 do 1,4% beztłuszczowej masy ciała. Z tej ilości 85% znajduje się w kościach i zębach, a pozostałe 15% znajduje się w krwi i tkankach miękkich. Chociaż stan fosforu nie jest zwykle oceniany, poziom fosforanów można mierzyć zarówno w surowicy, jak i osoczu. U dorosłych normalne stężenie fosforanów w surowicy lub osoczu wynosi od 2,5 do 4,5 mg/dl (0,81 do 1,45 mmol/l).

Fosfor – funkcje, zapotrzebowanie i źródła w żywności

Ten składnik mineralny występuje w różnych formach (np. hydroksyapatyt w kościach, nieorganiczne fosforany w surowicy krwi czy organiczne fosforany w tkankach miękkich). Fosfor, tak jak wapń uczestniczy w mineralizacji kości i zębów. Bierze udział w wielu procesach metabolicznych, przewodzeniu bodźców nerwowych, utrzymaniu równowagi kwasowo-zasadowej. Ponadto, fosfor jest potrzebny do budowy błon komórkowych, tkanek miękkich oraz wchodzi w skład kwasów nukleinowych. Czy spożycie fosforu wraz z dietą może stanowić problem?

Zapotrzebowanie na fosfor nieco różni się między poszczególnymi grupami, jednak zależy ono głównie od wieku. Dzienne rekomendowane spożycie dla dorosłego człowieka to 700 mg/dzień. Zwiększone zapotrzebowanie występuje w okresie intensywnego wzrostu i w czasie dojrzewania płciowego. Większość Amerykanów spożywa więcej niż zalecane ilości fosforu (u osób dorosłych w wieku 20 lat i starszych średnie dzienne spożycie fosforu z pokarmów wynosi 1189 mg dla kobiet i 1596 mg dla mężczyzn).Spożycie fosforu w krajach Unii Europejskiej u osób dorosłych waha się od 1000 do 1767 mg na dobę, zaś w Polsce średnie spożycie fosforu wynosi średnio 1208 mg na dobę, a więc zdecydowanie powyżej zalecanych norm.

Fosfor występuje powszechnie w wielu produktach spożywczych z różnych grup więc niedobory zdarzają się niezwykle rzadko. Niedostateczna podaż występuje zazwyczaj przy stosowaniu skrajnie niskoenergetycznych lub eliminacyjnych diet oraz w konkretnych stanach medycznych. Na hipofosfatemię (zbyt niskie stężenie fosforu w surowicy) narażone są osoby nadużywające alkohol, osoby z nadczynnością przytarczyc, narażone na długotrwałe leczenie wodorotlenkiem glinu, czy przy intensywnej terapii insuliną. Każdy z wymienionych i innych przypadków powinien podlegać stałej opiece lekarza. Pierwsze objawy niedoborów pojawiają się zazwyczaj przy stężeniu w osoczu w okolicach 0,3 mml/l. Do podstawowych objawów zaliczamy: osłabienie mięśni i kości, niedokrwistość, osteomalację, krzywicę czy spadek syntezy związków bogato energetycznych.

Brak jest danych odnośnie przewlekłego zatrucia formami fosforu wystę­pującymi w żywności. Duża jego zawartość w diecie bez towarzyszącej hiperfosfatemii może jednak mieć nie­korzystny wpływ na przyswajanie innych składników mineralnych (wapnia, żelaza, miedzi, magnezu i cynku). Górny dopuszczalny poziom spożycia dla fosforu nie jest ustalony, jednak za tolerowane ilości uznaje się co najmniej 3000 mg/dobę. Niepożądane reakcje mogą wystąpić przy jednoczesnym stosowaniu suplementów diety z fosforem (nudności, biegunka, wymioty).

Fosfor w diecie 

Fosfor powszechnie występuję w żywności, a jego szczególnym źródłem są produkty bogate w białko. Do szczególnie dobrych źródeł fosforu zaliczamy: chude mięso i nabiał, sery podpuszczkowe, ryby i konserwy rybne, kasze, makarony, pieczywo, nasiona roślin strączkowych, podroby czy jaja. Ponadto, źródłem fosforu są także fosforany dodane do produktów spożywczych w procesach przetwarzania żywności (sery topione, coca cola, wędliny, gotowe produkty garmażeryjne itp.). Nawet przy występujących dietach eliminacyjnych nie powinno być problemu z dostarczeniem odpowiednich dawek fosforu wyłącznie za pomocą diety.

Przyswajalność fosforu jest na relatywnie wysokim poziomie i waha się w zależności od źródła. Najwyższą biodostępnością charakteryzują się fosforany stosowane jako dodatek do żywności (około 80%). Nieco mniejszą przyswajalność mają produkty pochodzenia zwierzęcego (40-60%), zaś najniższą produkty roślinne (20-50%). Niektóre składniki, takie jak węglan wapnia oraz leki zobojętniające sok żołądkowy mogą zmniejszać wchłanianie fosforu; niektóre środki przeczyszczające zawierają fosforan sodu, a spożywanie tych produktów może zwiększyć poziom fosforanów w surowicy. Natomiast zbyt wysokie spożycie fosforu obniża przyswajalnie niektórych składników mineralnych.

Wytyczne żywieniowe dla Amerykanów na lata 2020-2025 rządu federalnego stwierdzają, że: Żywność zapewnia szereg składników odżywczych i innych składników, które mają korzyści dla zdrowia, potrzeby żywieniowe powinny być zaspokajane głównie poprzez żywność. (…) W niektórych przypadkach wzbogacona żywność i suplementy diety są przydatne, gdy nie jest możliwe w inny sposób zaspokojenie zapotrzebowania na jeden lub więcej składników odżywczych (np. podczas określonych etapów życia, takich jak ciąża). Dostarczenie odpowiednich ilości fosforu za pomocą żywności jest banalnie proste więc jego suplementacja jest niezbędna tylko w pojedynczych, ściśle określonych przypadkach.

Podsumowując:

Fosfor jest niezbędnym elementem diety, którego podaż jest niezbędna do wielu procesów fizjologicznych, jednak jego wysoki udział w żywności sprawia, że niedobory praktycznie nie występują (lub pojawiają się bardzo rzadko). W przypadku stosowania diet o bardzo wysokiej kaloryczności warto uważać, aby nie przesadzać e zbyt wysokim spożyciem fosforu i w takim wypadku nie stosować suplementacji, bo może to grozić zaburzonym wchłanianiem kilku składników mineralnych. W przypadku niektórych stanów chorobowych lub przy pojawiających się objawach niedoboru czy nadpodaży należy koniecznie skonsultować się z lekarzem i pod jego opieką podejmować dalsze kroki.

Bibliografia:

_{1) Jarosz M i In. Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie, red. Jarosz M, Rychlik E, Stoś K, Charzewska J, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2020.}

_{2) EFSA Panel on Dietetic Products N, Allergies. Scientific Opinion on Dietary Reference Values for phosphorus.  EFSA Journal 2015;13:4185.}

_{3) Heaney RP. Phosphorus. In: Erdman JW, Macdonald IA, Zeisel SH, eds. Present Knowledge in Nutrition. 10th ed. Washington, DC: Wiley-Blackwell; 2012:447-58.}

_{4) Calvo, M. S., Moshfegh, A. J., & Tucker, K. L. (2014). Assessing the health impact of phosphorus in the food supply: issues and considerations. Advances in nutrition (Bethesda, Md.), 5(1), 104–113. https://doi.org/10.3945/an.113.004861}

_{5) Shimada, M., Shutto-Uchita, Y., & Yamabe, H. (2019). Lack of Awareness of Dietary Sources of Phosphorus Is a Clinical Concern. In vivo (Athens, Greece), 33(1), 11–16. https://doi.org/10.21873/invivo.11432}

_{6) Vorland, C. J., Stremke, E. R., Moorthi, R. N., & Hill Gallant, K. M. (2017). Effects of Excessive Dietary Phosphorus Intake on Bone Health. Current osteoporosis reports, 15(5), 473–482. https://doi.org/10.1007/s11914-017-0398-4}

_{7) Itkonen ST, Karp HJ, Lamberg-Allardt CJ. Bioavailability of phosphorus. In: Uribarri J, Calvo MS, eds. Dietary Phosphorus: Health, Nutrition, and Regulatory Aspects. Boca Raton, Florida: CRC Press; 2018:221-33.}

_{8) Casais MN, Rosa-Diez G, Perez S, et al. Hyperphosphatemia after sodium phosphate laxatives in low risk patients: prospective study. World J Gastroenterol 2009;15:5960-5}