Celiakia: jak skutecznie zarządzać dietą bezglutenową?

Celiakia  (choroba  trzewna)  to  trwająca  całe  życie  autoimmunologiczna  choroba  o  podłożu  genetycznym, charakteryzująca  się  trwałą nietolerancją glutenu – białka zapasowego zawartego w zbożach (pszenicy, życie, jęczmieniu). Działający toksycznie gluten prowadzi do zaniku kosmków jelita cienkiego, czyli maleńkich wypustek błony śluzowej, które zwiększają  jego  powierzchnię  i  są  odpowiedzialne  za  wchłanianie  składników  odżywczych.  W  efekcie  toksycznego  działania  glutenu  wchłanianie  pokarmu  jest  upośledzone,  co  prowadzi  do  wystąpienia różnorodnych  objawów  klinicznych.  Jedyną  metodą  leczenia  celiakii  jest stosowanie przez całe życie ścisłej diety bezglutenowej. Celiakia nie jest alergią, choć często jest z nią mylona.

Diagnoza i opis choroby

Nieleczona  celiakia  może prowadzić  do  poważnych  problemów  zdrowotnych,  włącznie  z  osteoporozą,  zaburzeniami psychicznymi, zmniejszeniem płodności i nowotworami układu pokarmowego. Dlatego  bardzo  ważna  jest  wczesna  diagnostyka  i  ścisłe  przestrzeganie diety bezglutenowej. Celiakia to jedna z najczęstszych nietolerancji pokarmowych człowieka, która dotyka co najmniej 1 na 100 osób i może ujawnić się w każdym wieku.

Prawidłowa diagnoza celiakii polega na oznaczeniu przeciwciał z krwi i wykonaniu biopsji jelita cienkiego. Należy pamiętać, aby bez konsultacji z lekarzem gastroenterologiem i bez dalszych badań nie wprowadzać diety bezglutenowej, gdyż uniemożliwi to postawienie prawidłowego rozpoznania.

Choroba zostaje zapoczątkowana poprzez kontakt glutenu z błoną śluzową jelita. Prezentacja białka gliadyny i aktywacja limfocytów T stanowi kluczowe wydarzenie w patogenezie celiakii. Białka glutenu nie są w pełni trawione przez enzymy żołądkowe, jelitowe i trzustkowe u pacjentów z celiakią. Bogaty w prolinę i glutaminę polipeptyd stanowi fragment glutenu odpowiedzialny za wywołanie kaskady odpowiedzi immunologicznej. Pod wpływem transglutaminazy tkankowej (autoantygenu celiakii) ulega on procesowi deamidacji do ujemnie naładowanego kwasu glutaminowego. Powstałe w wyniku tego procesu białka stają się silnie immunogenne. Ważną rolę w odpowiedzi immunologicznej odgrywają cytokiny. Produkcja cytokin zależna od limfocytów T i makrofagów prowadzi do histologicznych zmian chorobowych.

W zależności od obrazu klinicznego i dynamiki procesu chorobowego wyróżniono: postać klasyczną choroby (pełnoobjawową) oraz postacie atypowe: niemą (asymptomatyczną) i utajoną. Postać klasyczna celiakii odnosi się do przypadków, w których obserwuje się typowe objawy z biegunką i zespołem złego wchłaniania. W postaci atypowej choroby objawy żołądkowo-jelitowe są nieobecne lub mniej wyraźne a dodatkowo mogą pojawić się: niedokrwistość z niedoboru Fe, wczesna osteoporoza, zmiany skórne, niepłodność, skłonność do poronień. Celiakia jest definiowana jako niema, gdy typowa enteropatia jest widoczna u pacjentów pozornie zdrowych. Klasyczna postać celiakii rozpoczyna się w wieku 6 miesięcy – 2 lat. Dominują objawy ze strony przewodu pokarmowego – przewlekłe biegunki o typie tłuszczowym. Wtórnie rozwijają się objawy zespołu złego wchłaniania: niskorosłość, niedobór masy ciała, hipoproteinemia, niedokrwistość, niedobór witamin i pierwiastków śladowych. Powszechnym problemem chorych z chorobą trzewną są zaburzenia neurologiczne i psychiatryczne (padaczka, ataksja, bóle głowy, zespół ADHD, stany depresyjne). U dzieci dominującymi lub nawet jedynymi objawami mogą być: niski wzrost, niedobór masy ciała, niedokrwistość niedobarwliwa, drażliwość, męczliwość. U dzieci starszych i osób dorosłych choroba może przebiegać pod postacią zmian skórnych, opryszczkowego zapalenia skóry.

Dieta bezglutenowa

To co najważniejsze z punktu żywieniowego, celiakia oznacza całe życie bez glutenu. Na razie nie wynaleziono innego leku niż dieta, choć prace naukowców w tym zakresie ciągle trwają. W  diecie  bezglutenowej  bezwzględnie  zabronione  jest  spożywa­ nie produktów zawierających pszenicę, żyto, jęczmień oraz zwykły owies (ze względu na silne zanieczyszczenie innymi zbożami), a także pszenżyto, orkisz, samopszę, płaskurkę i inne dawne odmiany pszenicy. Zakaz dotyczy nawet śladowych ilości tych zbóż. W diecie bezglutenowej warto uwzględnić różnego rodzaju nasiona i ziarna bogate w składniki mineralne i witaminy. Do diety należy włączyć więcej kaszy gryczanej, jaglanej, niełuskanego ryżu, amarantusa, sorgo,  quinoa.  Glutenu  nie  zawierają  żadne  orzechy,  a  także  ziarna:  soi,  soczewicy,  ciecierzycy,  sezamu,  siemienia  lnianego i słonecznika. Unikanie glutenu może wiązać się z niskim spożyciem pełnych ziaren (w tym błonnika) i tym samym skutkować zwiększonym ryzykiem wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych. Rozpoczynając swoją przygodę z dietą bezglutenową warto zasięgnąć porady eksperta (dietetyka), który przekaże wskazówki bądź gotowy jadłospis, aby uniknąć niedoborów.

Pierwszy etap stosowania diety bezglutenowej, bezpośrednio po rozpoznaniu choroby, powinien obejmować również cechy diety lekkostrawnej. Kosmki jelitowe chorego są zazwyczaj mocno zniszczone dlatego warto przez pierwsze tygodnie lub miesiące unikać posiłków wzdymających, ciężkostrawnych oraz potraw smażonych. Prawidłowe stosowanie diety bezglutenowej powoduje odbudowę struktury błony śluzowej jelita. W drugim etapie, kiedy kosmki jelitowe zregenerowały się, dieta powinna spełniać wszystkie zasady racjonalnego żywienia, które dotyczą ludzi zdrowych.

Jedynie  bezwzględne  przestrzeganie diety  bezglutenowej  spowoduje   odbudowę   kosmków   i   powrót   chorego   do   zdrowia. Absolutnie  niedozwolone  jest  przerywanie  diety  czy  „podjada­nie” glutenowych produktów od czasu do czasu. Nawet minimal­ne  ilości  glutenu  działają na organizm  toksycznie  i  choć  chory może pozornie nie odczuwać żadnych dolegliwości z tym związa­nych, glutenowe „grzechy” powodują stan zapalny i duże spustoszenie w organizmie.

Problem, o którym się nie mówi

Często, szczególnie po diagnozie, wśród chorego i jego rodziny pojawia się obawa i lęk. Celiakia jest chorobą specyficzną – choć nieuleczalna (bo na całe życie), to jednak wcześnie wykryta bardziej niż chorobę przypomina  po  prostu  trwałą  cechę  organizmu  –  całkowite  wyeliminowanie glutenu pozwala bowiem cieszyć się zdrowiem i samopoczuciem nie gorszym niż u osób, które celiakii nie mają zaburzenia   psychiczne   w   celiakii   są   najczęściej   konsekwencją   świadomego lub nieświadomego nieprzestrzegania diety. Najważniejsze obok prawidłowego rozpoznania i skrupulatnego leczenia dietetycznego jest wsparcie udzielone choremu, poszerzanie jego świadomości zdrowotnej, wiedzy medycznej  i  nadzieja  na  satysfakcjonujące  funkcjonowanie  osobiste, rodzinne,  społeczne  w  dobrym  zdrowiu  przez  długie  lata.

Podsumowanie:

Dieta bezglutenowa jest jedynym możliwym lekarstwem dla osób cierpiących na celiakie. Po zdiagnozowaniu choroby przez lekarza warto zaczerpnąć podstawowej wiedzy na temat diety bezglutenowej lub umówić się na wizytę z dietetykiem, który przedstawi najważniejsze zalecenia. Dieta bezglutenowa bywa często uboga w cenne składniki odżywcze więc warto opierać swoją dietę głównie na niskoprzetworzonych i wysokoodżywczych produktach spożywczych.

Bibliografia:

_{1) Konińska G, Marczewska A, Sabak-Huzior P, Źródlak M. Celiakia i dieta bezglutenowa. Praktyczny poradnik. Polskie Stowarzyszenie Osób z Celiakią i na Diecie Bezglutenowej. Wydanie XV, Warszawa 2021. (https://celiakia.pl/publikacja/poradnik-celiakia-dieta-bezglutenowa/?fbclid=IwAR2VkkHfj0sIK78GPZUv9fLBLE4pXBPPca64wo4RV9tceMTF4YtJqUCf6iM)}

_{2) Katarzyna Gomułka, Urszula Demkow. Celiakia – etiopatogeneza, klinika i diagnostyka laboratoryjna. Borgis – Nowa Pediatria 2/2010, s. 44-49 (http://www.czytelniamedyczna.pl/3349,celiakia-etiopatogeneza-klinika-i-diagnostyka-laboratoryjna.html)}

_{3) Lebwohl B, Cao Y, Zong G, et al. Long term gluten consumption in adults without celiac disease and risk of coronary heart disease: prospective cohort study. BMJ. 2017; 357: j1892, indexed in Pubmed: 28465308.}

_{4) Lebwohl B, Hu F, Sampson L, et al. Low gluten diets may be associated with higher risk of type 2 diabetes. American Heart Association Meeting Report Presentation. 2017; 11.}